Otrzymując wezwanie do sądu lub na policję w charakterze świadka możemy zastanawiać się, czy mamy obowiązek stawić się na przesłuchaniu, a także czy musimy zeznawać, czy też mamy możliwość odmówić zeznawania w całości albo odpowiadać jedynie na wybrane pytania. Odnośnie stawiennictwa trzeba wskazać, że jest ono naszym obowiązkiem, gdyż w przeciwnym razie istnieje ryzyko, że zostanie na nas nałożona kara pieniężna. Jednak osobną kwestią jest to, czy musimy złożyć zeznania, bowiem przepisy zapewniają określonym grupom osób możliwość odmówienia zeznań w całości lub odpowiedzi na poszczególne pytania.
Sprawa cywilna – prawo odmowy zeznań
Podczas rozprawy w sprawie cywilnej odmówić zeznań mogą następujące osoby: małżonkowie stron, ich wstępni (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie), zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki) i rodzeństwo oraz powinowaci w tej samej linii lub stopniu – a więc małżonkowie wstępnych, zstępnych i rodzeństwa strony. Z prawa odmowy zeznań mogą skorzystać również osoby pozostające ze stronami w stosunku przysposobienia. Co istotne, prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub rozwiązania stosunku przysposobienia. Zgodnie z przepisami odmowa zeznań nie jest jednak dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód. Sprawy z zakresu prawa stanu to m.in. sprawy dotyczące ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa, unieważnienia go, czy też ustalenia albo zaprzeczenia ojcostwa lub macierzyństwa.
Sprawa cywilna – prawo odmowy odpowiedzi na pytanie
Odrębną kwestią jest możliwość odpowiedzi na konkretne pytanie podczas składania zeznań w sprawie cywilnej. Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, jest to możliwe w sytuacji, gdyby zeznanie mogło narazić świadka lub jego bliskich (tych, którym przysługuje prawo składania zeznań) na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową. Kolejna sytuacja, w której można odmówić odpowiedzi na konkretne pytanie, to taka, gdy zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Ponadto duchowny może odmówić zeznań co do tego, co usłyszał podczas spowiedzi.
Sprawa karna – prawo odmowy zeznań
Przepisy postępowania karnego formułują prawo odmowy zeznań trochę inaczej, niż ma to miejsce w sprawie cywilnej. Wskazuje się w nich bowiem, że zeznań może odmówić osoba najbliższa dla oskarżonego. Do takich osób przepisy zaliczają: małżonka, wstępnego, zstępnego, rodzeństwo, powinowatych w tej samej linii lub stopniu, osobę pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonka, a także osobę pozostająca we wspólnym pożyciu. Tak więc regulacja ta jest szersza niż w prawie cywilnym, gdyż obejmuje również osobę pozostającą we wspólnym pożyciu. Wprawdzie określenie osoby „pozostającej we wspólnym pożyciu” nie jest jednolicie rozumiane w sądach, niemniej zwykle uznaje się że chodzi o konkubinę lub konkubenta, ale także osobę tej samej płci.
Również w prawie karnym, tak jak w prawie cywilnym, odmowa składania zeznań jest możliwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Oprócz tego odmówić składania zeznań może świadek, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym tym postępowaniem. Dodatkowo sąd nie może przesłuchiwać obrońcy co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę, duchownego co do faktów, o których usłyszał podczas spowiedzi, a także mediatora co do tego, o czym dowiedział się w trakcie postępowania mediacyjnego. Istnieją ponadto szczególne regulacje co do odmowy składania zeznań przez osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub zawodowej.
Sprawa karna – uchylenie się od odpowiedzi na pytanie
W trakcie składania zeznań w postępowaniu karnym świadek może odmówić odpowiedzi na określone pytanie, jeśli mogłaby ona narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Natomiast – inaczej niż w prawie cywilnym – jeśli treść zeznań mogłaby narazić jego lub osobę mu najbliższą na hańbę, to świadek wprawdzie nie może odmówić odpowiedzi na pytanie, ale może zażądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności. Niezależnie od tego, sąd może też zwolnić od zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeśli osoba taka wnosi o zwolnienie. Tak więc w takim przypadku to od uznania sądu zależy, czy dokona zwolnienia.
Sprawa karna – odmowa zeznań w sądzie i na policji
W przypadku postępowania karnego zeznania mogą być składane przez świadków zarówno na policji lub prokuraturze, a więc na etapie postępowania przygotowawczego, jak również przez sądem, w sytuacji gdy został przygotowany akt oskarżenia i sprawa została skierowana do rozpoznania przez sąd. Z uwagi na to trzeba podkreślić, że możliwość odmowy złożenia zeznań lub odpowiedzi na poszczególne pytania przysługuje – w przypadku spełnienia opisanych wyżej przesłanek – zarówno podczas przesłuchania na policji czy prokuraturze, jak i w sądzie. Co ważne, możliwości te przysługują również w postępowaniu w sprawie o wykroczenie.
Sprawa karna – świadek anonimowy
Przepisy postępowania karnego przewidują możliwość złożenia zeznań jako tzw. świadek anonimowy, zwany też świadkiem incognito. Istnieje ona w sytuacji, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej. Wówczas sąd, a na etapie postępowania przygotowawczego prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości tego świadka. Możliwość taka istnieje więc jedynie w bardzo wyjątkowych przypadkach.
